Japonların liman dalgası demeyi uygun gördükleri doğa olayı tsunami, meydana gelen depremler, seller, ve volkan patlamaları gibi olaylarla taban çökmesi meydana gelmesi, tüm bu doğa olaylarına bağlı olarak ortaya çıkan enerjinin denize ya da okyanusa geçmesi sonucu oluşan ve oldukça uzun süren dalgalara verilen isimdir.
Yunan tarihçi Tukididis, tsunamileri denizaltı depreminden kaynaklandığını ileri sürdüğü bilinen ilk kişi olarak bilinmesine rağmen tsunaminin oluşumu hakkında 20. yüzyıla kadar pek birşey bilinmemekteydi. Konu, hala araştırılmaktadır. İlk jeolojik, coğrafik ve oşinografik makaleler, tsunamileri “sismik deniz dalgaları” olarak adlandırmaktadır.
Tropikal kasırga gibi bazı meteorolojik şartlar, büyük alçak basınç alanlarını oluşturarak İng. storm surge denilen fırtınalarda denizin fazla yükselmesi olgusuyla meteotsunamilere neden olabilir. Meteotsunamiler de deniz seviyesini gelgit normalin birkaç metre üstünde çıkartabilir. Bu değişim, alçak basınç alanındaki düşük atmosfer basıncından kaynaklanır. Bu storm surgeler kıyıya erişince etrafı suya boğarak tsunamiye benzetilebilirler.
Tsunami, tektonik olaylar sonucu deniz veya okyanusta meydana gelen devasa büyüklükteki dalgalara verilen bir addır. Japonca’da liman dalgası anlamına gelir. Can ve mal kaybının çok olduğu önemli doğa olaylarından biridir. Tsunami kelimesi, 15 Haziran 1896 yılında Japonya’da yaşanan büyük meiji tsunamisinden sonra dünya dillerine kendiliğinden yerleşmiştir.
Deniz veya okyanusun dibinde meydana gelen deprem, zeminin çökmesine ve kaymasına neden olur. Bunun sonucunda tsunami adı verilen devasa dalgalar oluşur. Depremden kısa bir süre sonra kıyıda görülen yavaş ama anormal su yükselişi çok kuvvetli dalgaların yani tsunaminin geleceğinin habercisidir. Tsunaminin ilk ve son dalgası etkisizdir ancak diğer dalgalar çok hızlı ve kuvvetlidir. Ard arda gelen 4-5 büyük dalga çevreye yayılır.
Tsunaminin en çok görüldüğü okyanus pasifiktir. En yeni örneği 10 mart 2011 tarihinde tüm dünyanın gözü önünde Japonya’da yaşandı. Son 140 yılın en büyük depremi olarak tanımlanan felakette can kaybı yaşanmazken deprem sonucu oluşan tsunami de akıl almaz can ve mal kaybı yaşanmıştı.
Tsunamiden Nasıl Korunmalı?
Depremin, deniz kıyısında hissedilmesi mutlaka akla tsunamiyi getirmelidir. Bu olasılık her zaman vardır. Tsunaminin belirtisi deniz suyunun yavaş yavaş bir metre kadar yükselmesi ve çökmesi ile belli olur. Bu dalga sonrakilerin habercisidir. Yıkıcı dalgalardan önce okyanus ya da denizden gelen gök gürültüsü veya uçak sesini andıran bir uğultu duyulabilir. Bu durumda;
Kıyıdan çok hızlı bir şekilde hemen uzaklaşmak gerekmektedir. Eğer tekne benzeri bir deniz aracında bulunuluyorsa kıyıdan uzaklara, açık denizlere doğru giderek dalganın etkisinden kurtulmak mümkündür. Karadakiler ise denizden ve deniz kıyılarından uzaklaşmalıdır.
Araştırmalara göre tsunamiden en çok zarar görenler kıyıdaki meraklılar. Meraklıların tsunamiyi izlediği sırada çok felaketin içine sürüklendiği bilinmektedir.
Tsunami hakkında bilgi sahibi olmak büyük bir önem arz etmektedir.
Tarihteki En Büyük Tahribatlı Tsunamiler
Tarihte, çok büyük yıkımlara neden olan tsunami felaketlerinden bazıları kronolojik sıraya göre şunlardır:
20 Eylül 1498 tarihinde Japonya’da meydana gelen tahminen 8.3 büyüklüğünde bir deprem Kii, Mikawa, Surugu, Izu ve Sagami kıyılarında tsunami dalgalarına neden oldu. En az 31.000 kişi bu büyük afette can verdi.
1 Kasım 1755 tarihinde Portekiz’in Lizbon kentinde meydana gelen 8.5 büyüklüğündeki depremin ardından meydana gelen 30 m yüksekliğinde dalgalar, Portekiz ve İspanya’nın Güney – Batı kıyısında ve Fas’ta etkili oldu. Deprem ve ardından gelen tsunami Portekiz, Fas ve İspanya’da 60.000 kişinin ölümüne yol açtı..
27 Ağustos 1883 tarihinde Krakatau (Endonezya)’da meydana gelen tsunami, Krakatau kaldera volkanın patlaması ile bağlantılıdır. Tsunami sonucu Anjer ve Merak kasabaları yıkıldı. 2000’i volkanik patlama sonucu ve 38.000’i de tsunami nedeniyle olmak üzere yaklaşık 40.000 kişi hayatını kaybetti.
26 Aralık 2004 tarihinde Endonezya’nın Sumatra kıyılarında meydana gelen 50 metre boyundaki tsunami Meubolah, 230.000 kişinin ölümüne neden olmuştu.
11 Mart 2011 tarihinde Japonya’nın doğu kıyısını etkileyen 10m yüksekliğindeki dalgalar, saatte 800 km hızdaydı. Bu tsunamide 18.000’den fazla kişi hayatını kaybetti.
Türkiye’de Tsunami Tehlikesi Var Mı?
İstatistikler, dünyadaki tsunamilerin yüzde 10’unun Akdeniz’de olduğunu göstermektedir. Avrupa Birliği, Akdeniz kıyılarındaki muhtemel tehlikenin ortaya çıkarılması için hatırı sayılır bütçeli bir proje başlatmıştır. 1908 yılında Sicilya’nın Messina kentinde 60 bin kişinin ölümüne yol açan bir deprem olmuştur. Depremden sonra gerçekleşen Akdeniz’deki bilinen en büyük tsunaminin ise 1500 kişinin ölümüne neden olduğu bilinmektedir.
Uzmanlara göre Akdeniz’de yaklaşık her 136 yılda bir büyük bir tsunami olmaktadır. Bu gerçekle 21’inci yüzyılda Akdeniz bölgesinde özellikle de Yunanistan civarında büyük bir tsunaminin olması mümkündür ve İtalya ve Yunanistan kıyılarını birkaç dakika içinde vurabilir.
